لغويان مسلمان، متونى شعرى را كه مربوط به دوره پيش از اسلام دانسته مى‏شود نقل مى‏كنند كه در آن‏ها الفاظ مشتق از ريشه ن ف س به كار رفته است. قطعيت و تاريخ اين متون در حد فرضيه است. بنابراين بايد منتظر قرآن و آغاز قرن هفتم ميلادى ماند تا در زبان عربى به استعمال مشتقات اين ريشه سامى كه از نظر زمان‏نگارى نيز قطعيت داشته باشد برخوريم. قرآن تنها دو مورد فعل مشتق از ماده ن ف س را نشان مى‏دهد: و الصبح اذا تنفس (تكوير، 18) ؛ و فى ذلك فليتنافس المتنافسون (مطففين، 26) .
در قرآن كريم مفهوم نفس كشيدن كه از اين ريشه مى‏باشد و ناظر به nefes (naphes) عبرى مى‏باشد، مطلقاً به كار نرفته است؛ گواينكه اين استعمال بعدها در عربى بسيار شايع گرديده است. شكل اسمى اين ماده عبارت از نفس و جمع آن نفوس مى‏باشد؛ نفوس تنها يك بار در قرآن به كار رفته است: و اذا النفوس زوجت (تكوير، 7) (24) .
به گفته Calvenlny، نفس تقريباً همواره در مورد موجود انسانى و نيز به ندرت در مورد خدايان بت‏پرستان، و به صورت استثنايى‏تر در مورد جنيان به كار مى‏رود. زبان قرآن تنها يك نمونه از نفس را با ارزش معنايى معادل وجود انسانى ارائه مى‏كند: و على الثلاثة الذين خلفوا حتى اذا ضاقت عليهم الارض بما رحبت و ضاقت عليهم انفسهم (توبه، 118). اين استعمال در عربى امروز نيز وجود دارد همان گونه كه در تعبير «ضيق صدر» در آيه و لقد نعلم انك يضيق صدرك بما يقولون (حجر، 97) نيز در عربى امروز وجود دارد.
استعمال نفس به معناى نفحه حياتى در قرآن فراوان ديده مى‏شود و اين انعكاس عقايد مشترك با ديگر ملل شرق است. به عنوان مثال الله يتوفى الانفس حين موتها و التى لم تمت فى منامها فيمسك التى قضى عليها الموت و يرسل الاخرى الى اجل مسمى (زمر، 42)؛ انما يريد الله ليعذبهم بها فى الحياة الدنيا و تزهق انفسهم و هم كافرون (توبه، 55؛ با اندكى تغيير در آيه 85). واژه نفس در قرآن نظير آنچه در نصوص تورات نيز وجود دارد، مبين يك جوهر اوليه است كه به صورتى عميق، داراى ارتباط با ظرفى موقت (كالبد) است، چنان كه در سفر پيدايش باب 2، آيه 7 آمده و در قرآن نيز به صورت زير آمده است: و اذ قال ربك للملائكة انى خالق بشراً من صلصال من حما مسنون فاذا سويته و نفخت فيه من روحى فقعوا له ساجدين (حجر، 28 - 29 و با اندكى تغيير در ص، 72 و سجده، [9[a) .
در زبان قرآن برخلاف آن چه در تورات وجود دارد بين نفس به معناى «نفحه حياتى»، «روح گياهى» و بين «روح» تمايز وجود دارد. مشكلى كه پديد مى‏آيد اين است كه در زبان قرآن، نفس به معناى خون نيست؛ زبان قرآن تحولى بسيار واضح را نشان مى‏دهد كه گرايش به سوى آزاد سازى واژه نفس از مفاهيم مادى و عينى‏اى دارد كه در زبان عربى رايج است. اما با وجود ماده زدايى از اين مفهوم، هنوز عناصرى كه مختص ريشه نفس است، منحصر به مفاهيم قرآنى باقى مانده و به همين جهت تصادفى نخواهد بود كه ببينيم نفس در قرآن به صور زير ظاهر مى‏شود:
الف - جايگاه شهوت پرستى و تمايل به گناه: ان النفس لامارة بالسوء (يوسف، 53) ؛ و من يرغب عن ملة ابراهيم الا من سفه نفسه (25) (بقره، 13)؛ و كذالك سولت لى نفسى (طه، 96).
ب - جايگاه هوس و شكم پرستى: ان يتبعون الا الظن و ما تهوى الانفس (نجم، 23) (26)
ج - جايگاه بخل: و من يوق شح نفسه فاولئك هم المفلحون (تغابن، 16).
د - نفس را بايد مغلوب ساخت: و اصبر نفسك مع الذين يدعون ربهم بالغداة و العشى (27) (كهف، 28). قرآن اين حالت را نيز ترسيم مى‏كند : يوم تاتى كل نفس تجادل عن نفسها و توفى كل نفس ما عملت و هم لا يظلمون (نحل، 11). آياتى ديگر، برانگيختگان روز حشر را تصوير مى‏كند كه مضطرب از خروج از قبرند و هر يك در دادگاه الهى حاضر و سرافكنده‏اند. (نازعات، 9؛ قمر، 7) و نامه اعمال خود را در دست دارند (انشقاق، 8) و نيز آيات زير:
لا تكلم نفس الا باذنه (هود، 106).
علمت نفس ما قدمت و اخرت (انفطار، 5)
علمت نفس ما احضرت (تكوير، 14 و قريب به آن در انفطار، 5؛ رعد، 44 و...).
فلا تظلم نفس شيئاً (انبياء، 47 و قريب به آن در يس، 54 و...)
و فيت كل نفس ما كسبت (آل عمران، 25 و قريب به آن در آل عمران، 161؛ نيز ر. ك. به نحل، 111؛ عنكبوت، 70 و...).
با اين وجود به نظر مى‏رسد، قرآن در مواضع گوناگون برخى استعمالات نفس را به معنايى كه به وضوح تحول يافته و تقريباً عبارت است از معناى روح در عبارت «من در روح شما چنين مى‏خوانم» نشان مى‏دهد. اين كاربرد در توصيف زمانى كه پسران يعقوب براى دومين بار به شهرى آمدند كه يوسف در آن بود و طبق نصيحت پدر، از درهاى جداگانه وارد شدند، آمده است: و لما دخلوا من حيث امرهم ابو هم ما كان يغنى عنهم من الله من شى‏ء الا حاجة فى نفس يعقوب قضاها (يوسف، 68).
از سوى ديگر در قرآن مى‏خوانيم: و اعلموا ان الله يعلم ما فى انفسكم (بقره، 235) (28) و به همين ترتيب عيسى (ع) محترمانه با خدا چنين مى‏گويد: تعلم ما فى نفسى ولا اعلم ما فى نفسك (مائده، 116؛ نيز ر.ك.به بقره، 235 و انفال، 53: ذالك بان الله لم يك مغيرا نعمة انعمها على قوم حتى يغيروا ما بانفسهم). تفاسير درباره سخن عيسى (ع) چنين پنداشته‏اند كه «فى نفسك» به معنى «عندك» مى‏باشد. نفس را در آيات بالا مى‏توان به معناى «ظرف انديشه» دانست. در اين جا ميزان دور شدن از معناى اوليه نفس (: نفحه حياتى) را احساس مى‏كنيم. همان‏گونه كه خداوند فرموده است: فاما من خاف مقام ربه و نهى النفس عن الهوى فان الجنة هى الماوى (نازعات،41-40).
در آيه‏اى ديگر، (قيامت، 2) نفس، لوامه خوانده شده است. اين به معناى همان وجدان در نظر يك مسيحى نيست، بلكه مسئوليت فردى در زبان برپايى محكمه نهايى در قيامت است. قرآن با وجود قائل بودن به جسمانى بودن معاد، واژه‏اى را كه مبين جسم باشد در توصيف مواجهه با دادگاه الهى به كار نمى‏برد، بلكه از واژه‏هايى نظير «انسان» و «نفس» بهره مى‏جويد. نفس در روز قيامت، روح انسان معتقد است كه نسبت به تمامى اعمال گذشته خود مسئول است.
در آيات متعددى از قرآن، نفس به معناى موجود و شخص انسانى به كار رفته است، د راين كاربرد مى‏توان بقاى مفاهيم قديمى (زبان‏هاى لاتين، فرانسه و اكدى) و نيز موضوع آغاز شدن نسل بشر از آدم را احساس كرد كه از آن جمله است: اتقوا ربكم الذى خلقكم من نفس واحدة (نساء، 1 و نيز بخش‏هايى از اين عبارت قرآنى در زمر، 6 و نيز رك: انعام، 98؛ اعراف، 188). نيز آياتى ديگر از تكليف هر نفس (بقره، 280 و 286 و نيز اعراف، 65 و 41؛ مؤمنون، 63) و عدم مرگ هيچ نفس بدون اذن خدا سخن مى‏گويد. قرآن بارها از نفسى سخن مى‏گويد كه به دست موسى كشته شده است: طه، 40؛ قصص، 19 و 33. در مورد قصاص جان نيز از نفس سخن گفته شده است (مائده، 151؛ اسراء 33، و ر.ك. به بقره، 3(29)5 و كهف، 75).
نفس در موارد متعددى در برابر مال دنيا قرار داده شده است: و جاهدوا باموالكم و انفسكم فى سبيل الله (توبه، 41؛ نيز ر.ك. به بقره، 155 و جز آن).
واژه نفس تا اين جا توأم با ارزش‏هايى معنايى به نظر مى‏رسيد كه گاه تا حدى فرار، اما همواره مرتبط با معناى اوليه «نفحه حياتى» است. حال بررسى استعمالات فراوانى باقى مى‏ماند كه ظاهراً در آن‏ها اين ريشه بدون گرفتن ارزش اسمى خود به سمت معنايى نازل ترميم پيدا مى‏كند. ما در قرآن از تعابيرى نظير لوموا انفسكم (ابراهيم، 22)، ان يهلكون الا انفسهم (انعام، 26)، و كثرت تعبير «ظلم نفسه» مطلعيم. همچنين از وجود تعابيرى نظير اخرجوا انفسكم. (30) (انعام، 93) اين انديشه در برخى موارد مفهوم تقابل و عمل طرفينى را اتكا مى‏كند: لا تخرجون انفسكم (بقره، 84).
واژه نفس، مفهوم غير مستقيم يا جزيى را نيز (بنابر يك پيشنهاد) القا مى‏كند: (31) ما حرم اسرائيل على نفسه (آل عمران، 93) ؛ كتب ربكم على نفسه الرحمة (انعام، 12 و 54) ؛ من عمل صالحاً فلنفسه (فصلت، 46) يقولون فى انفسهم (32) (مجادله، 8)؛ لا يستطيعون نصر انفسهم (انبياء، 43).
آيا از اين تحليل، مى‏توان استنباط كرد كه زبان قرآن معناى نفس را «نفحه حياتى» «روح گياهى» مرتبط با جسم فانى مى‏داند؟ و دست كم، آيا اين معنى هر چند به ميزان اندك بازنمايانده شده است؟ آن چه بيش از همه به دست مى‏آيد، معناى «روح»، «شهوت پرست» و «مسئول در روز قيامت» و نيز «وجود انسانى» و «شخص انسانى» است. آيا مى‏توان نتيجه گرفت كه در قرن هفتم در بخش غربى صحراى عربستان، و منحصراً در مكه، اين معانى واقعاً تنها معانى متداول بودند؟ چنين به نظر نمى‏رسد. بلكه بر عكس مى‏توان چنين انديشيد كه معناى «روح شهوت پرست و مسئول» پيوندى وثيق با موعظه اسلامى دارد. بدين سان، مسئله‏اى دشوار و تحريك كننده در باب ريشه‏هاى چنين مفهومى در محيط عربى قرن هفتم مطرح مى‏گردد.